BÔNG CÚC VÀNG nở ra… BÔNG CÚC TÍM

BÔNG CÚC VÀNG  nở ra… BÔNG CÚC TÍM
Tản Văn của Đường Văn

Bông cúc vàng nở ra bông cúc tím,
Em đi lấy chồng, trả yếm cho anh!

Bông cúc vàng nở ra bông cúc xanh,
Yếm của em, em mặc,  của anh đâu mà anh đòi!

Cách đây gần 30 năm, khoảng năm 1987 – 1988, chúng tôi, với tư cách là những cộng tác viên thân thiết, được báo Sài Gòn giải phóng (SGGP), mời thăm vùng đồng bằng sông Cửu Long cùng một số phóng viên, nhà giáo, văn nghệ sĩ. Lênh đênh từ những kênh rạch chằng chịt ra dòng sông rồi đồng nước mênh mông, bỗng vẳng tới tai chúng tôi, từ một chiếc ghe nhỏ phía xa, những câu hò vời vợi, đắm đuối mà da diết: Bông cúc vàng nở ra bông cúc tím…Lúc đó, cơ hồ trong mỗi trái tim du khách, những người con quê miền Bắc, cũng đều chợt dâng lên nỗi ngậm ngùi, cảm thương, trách móc bởi những câu dân ca tức cảnh sinh tình, tỏa lan trong sóng nước…như muốn đọng lại trên hàng dừa ven bưng.
Bài ca dao trữ tình thật hay, thật xúc động nhưng đã gây nên những cách cảm hiểu khác nhau, có lẽ ngay từ khi nó ra đời. Cho đến hôm nay, chúng tôi muốn có dịp trao đổi một chút cùng bạn đọc rộng rãi gần xa vốn chung một tình yêu với những áng ca dao, những hòn ngọc dân gian của đất nước ông bà. 

***
Chẳng hạn, có ý kiến cho rằng 2 câu bông cúc vàng nở ra bông cúc tím và bông cúc vàng nở ra bông cúc xanh không chỉ hoàn toàn vô lý về mặt sinh học mà còn chẳng có tác dụng nghệ thuật gì! Thêm nữa, chúng chỉ làm cho bài ca dao vốn đã ngắn ngủi, lại bị trùng lặp cả ý lẫn lời. Hai câu đầu có thể là lời của chàng trai đòi yếm khi cô gái bỏ anh đi lấy chồng. Chàng trai thật nhỏ nhen, không đáng mặt đàn ông! Nhưng cũng có thể là lời cô gái khi đi lấy chồng (vì một lý do nào đó) thông báo sẽ trả lại cái yếm mà người yêu đã tặng (để khỏi bị chồng hiểu lầm, ghen tuông sau này;… để người yêu đi tìm hạnh phúc mới!). Cô gái vừa tình nghiã vừa khôn ngoan, đáng nể! Hai câu sau, nếu là lời của chàng trai thì chàng trai tỏ ra bài bây, hằn học. Nếu là lời của cô gái thì đó là cô gái nanh nọc, đáo để. Khi đã hết tình yêu thì đối xử với người cũ còn tệ hơn cả người dưng!v.v… 
Trộm nghĩ, cảm hiểu như thế là chưa xuất phát từ góc nhìn thi pháp thể loại một cách cụ thể, nên nghiêng về suy diễn chủ quan, cảm tính thông thường
Xin đưa một cách cảm hiểu của mình, được phân giải giản dị như sau:
Trước hết, chúng tôi hoàn toàn tán thành 2 câu: Bông cúc vàng nở ra bông cúc tím và bông cúc vàng nở ra bông cúc xanh… vô lý về ý nghĩa sinh học nhưng hoàn toàn không phải là hai câu vu vơ, thừa thãi, chẳng có tác dụng nghệ  thuật gì, mà ngược lại, đây chính là một trong những biện pháp nghệ thuật đặc thù phổ biến của ca dao trữ tình giao duyên Việt Nam: thể hứng. Tương tự như những câu: Trên trời có đám mây xanh/ở giữa mây trắng, chung quanh mây vàng/ước gì anh lấy được nàng… Trên trời có vẩy tê tê/có ông bảy vợ chẳng chê vợ nào! Nhưng ở 2 câu hoa cúc vàng này, ngoài điều đó ra, nghĩa ẩn dụ còn sâu xa hơn: sự vô lý sinh học – sự biến  đổi màu sắc của hoa cúc phải chăng thể hiện sự thay đổi, phản bội của con người – cô gái, với người yêu của mình? Sự biến đổi (nở hoa) trái quy luật tự nhiên. Câu trên nói hoa thay đổi màu để bắt xuống câu dưới nói thẳng vào hành động và tâm trạng của con người.
Thứ hai, về cấu trúc: đây là cấu trúc đối đáp giao duyên nam nữ, một trong những cấu trúc quen thuộc, phổ biến nhất của ca dao truyền thống. Muốn tìm hiểu đúng toàn bài và từng câu, từng cặp câu, đều phải đặt trong cấu trúc tổng thể ấy.
Nếu chỉ xét tách riêng hai câu đầu, tôi đồng ý, có thể gợi ra 2 cách hiểu: lời của chàng trai hay lời của cô gái đều có lý cả. Thế nhưng đọc tới hai câu sau, đặc biệt là đối sánh với hai câu trên thì chỉ có thể rút ra kết luận sau: Hai câu sau dứt khoát chỉ có thể là lời của cô gái (đặc biệt là câu thứ hai: Yếm của em, em mặc, đâu của anh, mà anh đòi!) Rõ ràng, tường minh đến thế sao lại gán cho lời chàng trai được? Từ đó, ta suy ra kết luận 2: Hai câu đầu chỉ có thể là lời của chàng trai. Nếu là lời của cô gái thì cấu trúc đối đáp trở thành vô nghĩa, bởi không thể cô gái nói 2 lượt lời, còn chàng trai thì hoàn toàn im lặng! Cũng có thể xảy ra tình huống này (như bài Tát nước đầu đình chẳng hạn); nhưng đó không còn là cấu trúc đối đáp nữa mà là cấu trúc đơn thoại (hoặc độc thoại)
Như vậy, về cấu trúc, ý kiến của chúng tôi là:
Hai câu đầu: Lời chàng trai; - Hai câu sau: Lời cô gái
Về nội dung ý nghĩa tư tưởng nghệ thuật của bài ca dao:
Hai câu đầu của mỗi cặp câu tả sự nở và kết quả nở của hoa cúc bằng sự biến màu vô lý vừa là mô típ ẩn dụ dùng hoa nói người; vừa dẫn dụ, đưa đẩy từ chuyện hoa qua chuyện người một cách tự nhiên, vô lý mà lại vô cùng hữu lý. Không đơn thuần là sự lặp lại hoàn toàn (màu tím khác màu xanh), thanh trắcà thanh bằng, khứ bình thanh (không) nhưng đều xuất phát từ màu gốc: vàng (thanh bằng (phù bình thanh – huyền), thể hiện hai cách đánh giá hành động khác nhau của hai người. Câu đầu còn thể hiện sự ngạc nhiên, như là câu hỏi của chàng trai: hỏi người yêu vừa đi lấy chồng, hỏi chính mình: Tại sao lại có thể như vậy? Câu sau là sự nhắc lại mang tính thừa nhận, khẳng định của cô gái về một sự việc đã xảy ra ngoài ý muốn của cô.
Câu thứ hai của chàng trai có thể hoàn toàn là 1 thông báo 2 sự việc nối tiếp nhau của cô gái: 1. lấy chồng; 2. trả yếm. Và cũng có thể là 1 câu cầu khiến: hướng về cô gái: - Hãy trả yếm cho anh khi em đã đi lấy chồng? Em còn giữ vật kỷ niệm của anh làm chi cho thêm đau lòng cả hai?
Câu cuối cùng, cô gái muốn phủ định yêu cầu của chàng trai ở câu 2 một cách rõ ràng, dứt khoát, có phần chanh chua, đanh đá, đáo để (?!) Nhưng cũng có thể hiểu, đây chỉ là cách nói quá, nói ngược để dập tắt mọi hi vọng tình cảm, tình yêu  nơi chàng trai. Chủ ý cô gái muốn cố lưu giữ cái yếm – vật kỷ niệm của người yêu, ngay cả khi đã đi lấy chồng (ngoài ý muốn, bị cha mẹ ép buộc, bị hoàn cảnh khách quan ngặt nghèo, éo le nào đó thắt buộc chẳng hạn). Ý nói: Em vẫn yêu anh mà phải lấy người khác. Đành giữ cái yếm của anh như giữ mãi tình cảm của đôi ta mà  thôi! Giọng điệu chanh chua, đáo để bên ngoài là cố giấu đi tâm trạng chua chát, cay đắng, tiếc nuối trong thẳm sâu tâm cảm cô gái.
Ở bài ca dao này, theo chúng tôi, cả cô gái và chàng trai, đều đáng được cảm thông, chia sẻ. Không có ai ti tiện, nhỏ nhen, càng không có ai đáo để, đanh đá cả! Chỉ có hai con người đã yêu nhau, đang yêu nhau, và sẽ mãi mãi yêu nhau, mà giờ đây phải đối mặt với hoàn cảnh chia lìa, không lấy được nhau, không được cùng nhau đi trọn con đường hạnh phúc, cùng thở than với chiếc yếm - vật lưu niệm – biểu tượng cổ truyền  của tình yêu trai gái Việt xưa.
Điểm lý thú, hấp dẫn nhất ở bài ca dao Bông cúc vàng..., nói theo người Nam Bộ, là nói zậy mà không phải zậy! Không đòi trả yếm mà trả lại tình yêu cho anh; không giữ lại yếm mà giữ lại tình yêu của em. Màu hoa có thể thoắt biến đổi khó lường nhưng tình yêu của hai ta thì không bao giờ thay đổi.           
***
Hoa cúc ấy chỉ nở trong lòng người đang yêu mà lỡ dở ngang trái như nụ tầm xuân nở ra cánh biếc… Thật tiếc lắm thay! Hay hoa đừng quên em! (Forget me not), hoa anh ơi! (Hoa anh ơi một chiều ta nở đầy (Xuân Diệu)… Lại nghe như có loài hoa sen Đồng Tháp Mười một ngày thay đổi 4 màu: sáng: trắng, trưa: hồng; chiều: tím; tối: đỏ thẫm). Phải chăng hoa kia cũng vì ai mà khéo chiều lòng? Nhưng dù là hoa cúc vàng, tím hay xanh… hoa gì gì đi chăng nữa  thì đóa hoa tình yêu của đôi gái trai miệt vườn nơi bưng biền Nam Bộ ấy vẫn tỏa ngát, vẫn lưu luyến mãi trên sông nước thời gian và trong lòng người nghe, người đọc.    
Nhưng đó cũng chỉ là một cách cảm hiểu chủ quan của chúng tôi mà thôi. Rất mong bạn đọc phản biện hay đồng cảm./.
2011- 2013. ĐV
Tác giả gửi bài