Nguyễn Khôi đò đưa Phan Khôi

ĐỌC LẠI "CHƯƠNG DÂN THI THOẠI" Của Phan Khôi
Nguyễn Khôi đò đưa

Thi thoại là "Sách bình luận thi văn hoặc chép chuyện Thi nhân". Đó là một dạng Phê bình thơ, xuất hiện từ đời Tống : Âu Dương Tu (1007-1072) có "Lục nhất thi thoại" cùng nổi tiếng với "Thạch Lâm thi thoại" của Diệp Mộng Đắc. Sau này sáng giá nhất là "Tùy Viên thi thoại" của Viên Mai (1716-1797).  Ở Trung Hoa và ta xưa nay coi đọc" Thi thoại chẳng khác nào được một người chơi hoa sành sỏi dắt ta di xem và kể cho ta nghe câu chuyện lạ lùng về từng loài hoa một" (theo Nguyễn Hiến Lê). Vì thế Thi thoại thường được hoan nghênh hơn thơ. Biên soạn Thi thoại rất khó : phải là người có tài, có uy tín lớn, phải đọc nhiều Sách, nghiền ngẫm, từng trải, quen biết nhiều Thi nhân, bản thân không chỉ làm thơ hay mà còn phải viết văn cũng hay nữa.

Ở ta có Phan Khôi (1887-1959) là Nhà văn đạt tiêu chí như thế : về văn nghiệp , trước Cách mạng tháng 8-1945 để lại tập "Chương Dân thi thoại"-( năm 1931). Tập sách tuy mỏng, nhưng với tinh thần nhập thế và niềm say mê cái mới đã đưa Phan Khôi vào vị trí 2 lần đi tiên phong vừa là "ông tổ thơ mới" vừa là "ông tổ cuả thi thoại" nước ta.
Chương Dân Thi thoại là sách phê bình thơ của Chương Dân tiên sinh (tên hiệu - bút danh của Phan Khôi) là tập hợp các bài viết  đã đăng trên các tờ báo khác nhau :
Mở đầu là giải thích : -Thơ là một lối văn có vần theo âm thanh từ điệu của một thứ tiếng (ngôn ngữ) mà thi nhân sáng tác ra. - Thi thoại là lối trứ thuật chuyên nói về chuyện làm thơ.
Trong Thi thọai thường sưu tầm các bài thơ, câu thơ hay và kèm đôi lời "bình"...cốt  lưu truyền những câu thơ HAY của tao nhân mặc khách để giới làm thơ thưởng thức học tập  nâng cao phát triển... Trong Chương Dân Thi thoại , Phan Khôi đề cao 2 quan điểm về thơ:
-Thơ Hay có 2 cách ; 1 là cách tự nhiên, 1 cách đúc đắn. Cách tự nhiên thì có phần lưu lợi, đúc đắn thì có phần trang nghiêm. Nhưng trang nghiêm thì được bên văn từ, mất bên tình tính, còn lưu lợi thì có thể lưỡng toàn hơn  (hiểu đơn giản là chỉ nên viết khi thật hứng khởi, tự do, phóng khoáng, không nên quá lý trí gò theo niêm luật "thôi xao" ?) .Phan Khôi chủ trương : "làm Thi thoại không được bỏ sót thơ HAY, nhất là khi cả nước đã thành ra 1 cái vô hình thi xã" (nói như kiểu hôm nay là không được phân biệt thơ Trung ương/ thơ địa phương, thơ Hội viên/ thơ câu lạc bộ...mà chỉ có một tiêu chuẩn là thơ HAY mà thôi). Vì thế trong Chương Dân thi thoại , Phan Khôi đã chọn bình thơ từ Miên Thẩm, Hồ Xuân Hương, Tú Xương...đến các tác giả vô danh trong thiên hạ, không phân biệt địa vị xã hội, nam/nữ với mục đích ủng hộ sự đổi mới thi ca.Câu chuyện thú vị là : có bài "tống biệt" của một ông ở Bình Thuận đọc lên  để làm trò cười lúc tiễn bạn :
Trái Mù U trên núi
Chảy xuống cửa Phan Rang.
Anh đi về ngoài nớ
Trong lòng tôi chẳng an.
Bao giờ anh trở vô
Gặp tôi ở giữa đàng.
Nắm tay nói chuyện chơi
Uống rượu cười nghênh ngang.

Bài thơ chợt tưởng "Quê mùa", nhưng ngẫm nghĩ thì : 2 câu đầu là thể hứng, mà cái ý hứng rất kỳ. Câu thứ 6 trông lại nhau mà gặp" ở giữa đàng" thì lại có cái biệt thú. Toàn bài "nhất khí quán hạ", thêm cùng cái cảnh tượng "trái mù u trên núi chảy xuống cửa  Phan Rang" thật là vừa tự nhiên , vừa lưu lợi chảng thua gì một bài tuyệt tác .
Bi Kịch Phan Khôi : đúng như Tố Như đã tiên tri " càng tài tình lắm càng oan trái nhiều", hồi 1956-1957 Phan Khôi bị  coi là "đầu sỏ Nhân văn Giai Phẩm"...rồi đành phải bó gối ngồi chơi xơi nước tại gia với bà vợ già...đầu năm 1957 : Phan khôi làm bài thơ tự mừng thọ mình, mở đầu bằng 2 câu :
Lên bảy mươi rồi, mẹ nó ơi !
Thọ ta, ta chúc nọ phiền ai...

Bài thơ không được đăng báo , nhưng đến tai Nguyễn Công Hoan, Nhà văn này liền làm bài "họa" :
Nhắn bảo Phan Khôi khốn kiếp ơi !
Thọ mi, mi chúc, chớ hòng ai .
Văn chương đù mẹ thằng cha bạc,
Tiết tháo ! Tiên sư cái mẽ ngoài.
Lô-dích, trước cam làm kiếp chó,
Nhân văn nay lại hít gì voi.
Sống dai thêm tuổi cho thêm nhục,
Thêm nhục cơ trời chẳng thấy gai.

Là dân "Quảng Nam hay cãi..." nên Phan Khôi có bài thơ như kiểu trần tình tự biện hộ cho mình :
Làm sao cũng chẳng làm sao
Dẫu có thế nào cũng chẳng làm chi
Làm chi cũng chẳng làm chi
Dẫu có làm gì cũng chảng làm sao.

Cuối năm 1957, sau cuốn "Nắng chiều: không được in, Phan Khôi từ đó ngừng mọi chuyện viết lách...Già yếu, cô đơn, bệnh tật, ông từ trần lúc 11 giờ sáng ngày 16-1-1959 tại số nhà 73 phố Thuốc Bắc - Hà Nội Suốt đời Phan Khôi sống (bảo thủ-không tùy thời) đúng theo châm ngôn của Đại Nho Mạnh Tử "Phú quí bất năng dâm,bần tiện bất năng di,uy vũ bất năng khuất"...Ông phải chăng đáng là một Văn Hào   của Việt Nam ta trong thế kỷ 20 ?

Đền Đô , 15-3-ta (2012)
Nguyễn Khôi

Tác giả gửi bài/ nnb vi tính giới thiệu